پرورش مهارت تفکر خلاق در کودکان

یکی از چالش‌های پیش روی والدین و نظام آموزشی امروزی، چگونگی رشد تفکر خلاق و نوآورانه در کودکان است. امروزه استفاده از روش‌های سنتی آموزش باید دیگر کنار گذاشته شود، زیرا در این روش‌ها، معلم به عنوان تنها منبع آموزش در نظر گرفته می‌شود و کودک عملا قوه ابتکاری از خود ندارد. این روش از آن جهت کم کم منسوخ به حساب می‌آید که در این روش کودک تصور می‌کند برای یک مساله، تنها یک راه حل وجود دارد و آن همان راهی است که در کلاس به او آموزش داده شده است. این در حالی است که یک مساله ممکن است چندین جواب داشته باشد یا حل یک مشکل از راه‌های مختلفی امکان پذیر باشد.

بیش تر وقت ها، اولویت های ما سالم و ایمن نگه داشتن کودکان، آموزش مهارت های علمی همچون شناخت رنگ و فرم، آموزش رفتارهای اجتماعی، مهارت های ریاضی و خواندن و نوشتن، هستند. ما با اختصاص همه ی وقت خود به این حوزه ها، فرصت کم تری برای تفکر درباره ی اهمیت پرداختن به توانایی های خلاقانه کودکان داریم، در حالی که نیروی خلاقیت، علاقه ی کودکان را به آموختن افزایش می دهد و پیشرفت ذهنی آن ها را تقویت می کند.

راه های پرورش ویژگی های تفکر خلاق در کودکان

• کودک خود را تشویق کنید تا گاهی تنها باشد. اگر او مدام در احاطه دوستان خود باشد، نمی تواند لذت یادگیری را بیاموزد و فرصتی نخواهد داشت که علائق خلاقانه خود را پرورش دهد.
• شاید کودکتان با افرادی دوست شود که از او بزرگتر یا کوچکترند و علاقمندی های متفاوتی دارند؛ این دوستی ها را هرچند غیر معمول، قبول کنید.( همراه با توصیه های ارزشمند و معقول)
• علائق خلاقانه خود را دنبال کنید و کودک خود را در آنها شرکت دهید، شما به الگوی خلاقیت او تبدیل خواهید شد.
• برای افکار و ابداعات خلاقانه او ارزش قائل شوید و نگاه خلاقانه اش را تشویق کنید.

گاهی اوقات، خلاقیت شگفت انگیزی در نقاشی های کودکان، بازی های نمایشی و زبان اختراعی آن ها می بینیم. کودکان، تخلیلشان را در سخن گفتن خود به نمایش می گذارند. ما به عنوان آموزشگران آن ها، نقش مهمی در تقویت توانایی شان در هنر، ارائه ی نمایش و پاسخ های خلاق آن ها به مشکلات داریم.

بیش تر وقت ها، اولویت های ما سالم و ایمن نگه داشتن کودکان، آموزش مهارت های علمی همچون شناخت رنگ و فرم، آموزش رفتارهای اجتماعی، مهارت های ریاضی و خواندن و نوشتن، هستند. ما با اختصاص همه ی وقت خود به این حوزه ها، فرصت کم تری برای تفکر درباره ی اهمیت پرداختن به توانایی های خلاقانه کودکان داریم، در حالی که نیروی خلاقیت، علاقه ی کودکان را به آموختن افزایش می دهد و پیشرفت ذهنی آن ها را تقویت می کند.

یاد دادن خلاقانه
برای ارتقای خلاقیت کودکان موارد زیر را در نظر داشته باشید:

• یک روش مهم برای این که کودکان به ارزش خود پی ببرند، ارتباط متقابل با شماست.
• در ارائه ی توصیف های مثبت  از  ایده ها و کارهای کودکان، دست و دلباز باشید.
• بر هر کودک و رقابت او با هدف پرورش فردیت و اعتماد و خلاقیت او تمرکز کنید.
• نشست های گروهی برای ارائه ی ایده های کودکان به ویژه در حوزه های حل مسئله برگزار کنید.

پرسش های باز
پرسش های باز یا سقراطی، روشی مناسب برای جاری ساختن جوهر خلاقیت در  کودکان است. این پرسش ها به آن ها کمک می کنند تا از زمان و مکان فاصله بگیرند. گزینه ها، مقایسه ها، ایده های نو، ساختار بندی و پاسخ های بی همتا به این پرسش ها، همه، اجزای مهم در تفکر خلاق هستند.
در این بخش چند پرسش باز برای الهام بخشیدن به خلاقیت کودکان ارائه شده است:

• اگر همیشه شنبه ها باران ببارد، چه اتفاقی می افتد؟
• چه می شد اگر خودرو ها هیچ وقت کهنه نمی شدند؟
• اگر یک موش ببینید که در حیاط خلوت، گل های مورد علاقه ی مادرتان را می جود، چه کار می کنید؟
• چرا ما با موهای مرتب و شانه شده از خواب بیدار نمی شویم؟
• چه اتفاقی می افتد اگر یک گاو، یک زنبور و یک شبدر با هم یک جا باشند؟
• چه می شد اگر گربه ها پارس می کردند؟
• اگر همه ی کفش های دنیا یک اندازه بودند، چه می شد؟

پرسش هایی را به یاد بیاورید که ممکن است برای یک کودک سخت باشد و تجربه ی مرتبط اندکی در زمینه ی آن داشته باشد. برای نمونه، در دنیای واقعی، بعضی از کودکان شهری هرگز گاو و شبدر ندیده اند.
مطمئن شوید که پرسش های تان با دانش تجربی کنونی کودکان همخوانی دارند. اگر امکان دارد، آن ها را به یک کشتزار ببرید، به آن ها فیلمی نشان بدهید یا کارشناسانی را دعوت کنید که برای افزایش زمینه ی تجربی کودکان از مکان های مختلف به کلاس آن ها بیایند.

دستیابی به درک عمیق تر از راه هنر
نقاشی انگشتی و با سه پایه و در حال گوش دادن به قطعه ای موسیقی کلاسیک، طراحی، کار با سفال، کار چاپ، بازی با نشاسته با انگشتان، تنها نمونه های اندکی از فعالیت های هنری هستند که خلاقیت را تقویت می کنند و هم اکنون در بسیاری کلاس های کودکان به آن ها می پردازند. مشاهده ی دقیق، کشف های خلاق را آشکار می کند. برای نمونه یک آموزشگر ممکن است یک قلم موی بزرگ نقاشی و یک فنجان رنگ آبی را به یک کودک پیش دبستانی بدهد. او ممکن است به هر قطعه ی آبی که روی کاغذش هست توجه کند. امکان دارد در یک شادی رویایی، قلم مویش را به رنگ آبی روی کاغذش آغشته کند و با چشمان شگفت زده، نوار اولیه ی آبی را که در رنگ غرق می شود، نگاه کند و قطره های بزرگی را که از رنگ آبی که آرام از کاغذ پایین می خزد، دنبال می کند، او از خلق سایه ی آبی  بیش تر حیرت می کند.

حرکت‌های جادویی
در این فعالیت کودکان یاد می گیرند که موضوع ها را با استفاده از بدن های شان در فضا  نمایش بدهند. آن ها عاشق این هستند که سعی کنند مثل یک خرگوش بجهند. کودکان بزرگ تر ممکن است از حرکت کردن مانند لاک پشت یا یک اژدهای پرنده یا فیل لذت ببرند. از آن ها بپرسید چگونه از بدن شان برای نشان دادن احساسات خود، همچون هیجان، لذت و خشم بهره می گیرند.
تفکر خلاق در بسیاری از بازی های گروهی گنجانده شده است، مثل بازی "مار بزرگ". در این بازی، کودکان روی شکم های شان می خوابند و قوزک پای نفر جلویی را می گیرند تا شکل یک مار دو نفره را ایجاد کنند. مار روی شکمش می خزد و بازی پیش می رود تا یک مار چهار نفره ساخته شود و همین طور ادامه پیدا می کند. کودکان ناچارند ادای مار در حال خزیدن ر ادر بیاورند که چگونه روی یک کوه می خزد یا بدون این که هیچ قسمتش جدا بشود، به پشت بر می گردد.

بازی های "تنها تصور کن"
بازی های "تصور کن" به کودکان اجازه می دهند که با تخیل خود به پرواز در بیایند. ضرورت این بازی ها، بازیابی اطلاعات از حافظه است تا ایده ها را با هم بسنجند و ارتباط هایی میان بخش های  اطلاعاتی جداگانه بر قرار کنند.
در زمان استراحت، باید به کودکان اجازه بدهید که سناریوهای مختلف خیالی را به تصویر بکشند، همچون پرنده ای که میان سقف ها راه می رود به دنبال چیست؟ چگونه کودکان در رختخواب خودشان از بالاترین نقطه ی سقف به پرواز در می آیند؟ همچنین می توانید از کودکان بخواهید که ادا در بیاورند: به آن ها بگویید شما می توانید جانوری باشید که دوست دارید. چه جانوری را انتخاب می کنید؟ چه کارهایی به جای آن جانور در طول روز انجام می دهید؟
برخی از بازی های خلاق به کودکان کمک می کنند که بیش تر در باره ی خودشان یاد بگیرند و اولویت ها و واکنش های خودشان را تشخیص دهند.

پیک نیک داخلی
با کودکان برای خلق یک سناریوی خیالی داخل خانه، برنامه ریزی کنید که حال و هوای همه را در یک روز تیره ی زمستانی عوض کند. برای نمونه، تلاش کنید یک پیک نیک تابستانی در کلاس اجرا کنید. یک ملافه ی بزرگ پهن کنید. چند صدف و حتی چند مشت شن را داخل لوله های پلاستیکی با آب کم بریزید. با کودکان همکاری کنید تا ساندویچ های مختلف و تکه های میوه آماده کنند. از والدین شان بخواهید که چند دست لباس تابستانی برای شان بفرستند. کودکان پیش دبستانی حتی می توانند مایو بپوشند و حوله با خودشان بیاورند. یک استخر کوچک پلاستیکی روی کف کلاس بگذارید و با کودکان به شنا بروید. آن ها می توانند روی لبه ی صفحه شنی، کلوچه های شنی یا صدف درست کنند.

شیوه‌های شاعرانه
شعر بخوانید. پژوهشگران مغز بر برقراری ارتباط میان مسیرهای عصبی، از راه تنوع و غنای داد و ستدهای زبانی تاکید می کنند. هر چقدر در سال های نخست از مغز کار بیشتری بکشید مغز فعال تر می شود.
می توانید از شعر برای تشویق کودکان در حل مسئله ها و این پرسش که بعد چه اتفاقی می افتد، استفاده کنید.

سازمان‌دهی برای خلاقیت
شما چطور کف کلاس را برای رویدادهای خلاقانه آماده می کنید؟ فضای کافی برای گوشه های ایمن و خودروهای کافی و بلوک هایی برای ایجاد بزرگراه و ترافیک فراهم کنید. سه پایه ها و روپوش هایی  با بندهای گردنی پلاستیکی داشته باشید تا کودکان آن ها را برای فوران الهام های شان بپوشند. سعی کنید محدودیت های زمانی کم تری  برای فعالیت هایی که خلاقیت کودکان در آن ها از قید و بند ساعت کلاس رها می شوند، ایجاد کنید.
داستان خوانی و فعالیت های گروهی نیز شیوه های جالبی برای افزایش همکاری اجتماعی هستند. البته برای مشارکت همه ی کودکان در فعالیت ها باید برنامه ریزی شود. آن ها ممکن است تصور کنند که قسمت ویژه ای از برنامه مربوط به آن ها نیست. برای نمونه، اگر کودکان بازی را بیرون از فضای کلاس انجام می دهند و یک کودک می خواهد قلعه ی شنی بسازد، آموزشگر دارای انعطاف، با این انتخاب شخصی تحت تاثیر قرار نمی گیرد و با دور اندیشی چنین خواسته های شخصی را به گونه ای مدیریت می کند که رشد کودکان آسیب نبیند.

الگوهای بازی – هیجان انگیز
 از ضرورت های یک کلاس، فضای بازی پر هیجان است. آموزشگران، بیش تر وقت ها از خودشان می پرسند آیا سناریوهای ثابت بازی هیجان انگیز می تواند به هر شکل خلاق باشند؟
 کودکان چون همدیگر را تعقیب می کنند، بعضی های شان دوست دارند هیولا باشند و بقیه جیغ بزنند و فرار کنند. بازی تکراری هیولا به هیچ بخش هیجان انگیزی نیاز ندارد،، اما آموزشگرانی که می خواهند خلاقیت کودکان را تقویت کنند، می توانند به پیوند کلیشه ی رفتاری آن ها به دنیای بازی رویایی بزرگ تر، کمک کنند. ما به عنوان آموزشگر، مشاهده کننده های ثابتی هستیم و  از ترس ها و شخصیت و نقاط قوت و استفاده از رویاهای کودکان آگاهی داریم.

خلاقیت یعنی استفاده از استعداد برای خلق چیزی بی همتا. اگر فرزند شما یکی از فعالیت های زیر را انجام می دهد می توانید نتیجه بگیرید که دارای روحی خلاق است:

• تفکر انتزاعی: یک قوطی خالی چیزی بیشتر از یک قوطی است و می تواند قلعه، جعبه اسباب بازی یا خانه عروسک باشد.
• منطق: اگر آجرها محکم اما برج لق است، شاید افزودن یک آجر به هر طرف از فرو ریختن برج جلوگیری کند.
• حل مسئله: شاید این مسئله ریاضی کمک کند بفهمم باید چطور به حساب و کتاب ها رسیدگی کنم.
• داشتن برنامه: مثلا «امروز، لباس می پوشم، با دوستم در باغچه به دنبال کرم می گردم و درست کردن گردنبند نصفه کاره ام را ادامه می دهم.»
• داشتن ایده های پیچیده: ممکن است فرزند شما رادیو را باز کند و ببیند چطور کار می کند. بعد دوباره آن را به شکل اول درست کند.
• تفسیر دنیا با حواس پنجگانه: ساختن موسیقی، نقاشی یا نوشتن داستان کاری خلاقانه است.

راه‌های رشد مهارت خلاقیت در کودک

1. از کودک سوال‌هایی بپرسید که جواب آن تنها به"بله" و "خیر" ختم نشود
   فرض کنید کودک در حال کشیدن نقاشی درباره طبیعت است. می‌توانید در حین کار، از او سوالاتی درباره نقاشی بپرسید. مثلا اگر از او بپرسید اگر در این جا باران بیاید، تو چه لباسی می‌پوشی؟ یا اگر برف می‌آمد، حیوانات نقاشی تو کجا می‌رفتند؟
2. به کودک حق انتخاب بدهید
   به این معنا که از او بخواهید خودش در مورد مساله پیش آمده تصمیم بگیرد. البته این تصمیمات باید زیر نظر شما بوده و خطری برای کودک به همراه نداشته باشد.
3. از بازی و  نمایش کمک بگیرید
   بازی علاوه بر تخلیه هیجانات کودک، او را با نقش‌ها و وظایف افراد آشنا می‌کند. مثلا برای آموزش حیوانات اهلی، کودک نقش حیوان مورد علاقه‌اش را بازی کند.
4. به کودک اجازه ابتکار بدهید
   شیء یا وسیله‌ای را در نظر بگیرید و از او بپرسید از این وسیله چه استفاده‌های دیگری می‌توان کرد. مثلا (صندلی ناهار خوری به جای صندلی ماشین یا کارتن خالی  به جای خانه)
5. به کودک اجازه اشتباه کردن بدهید
   اشتباه کردن را فرصتی برای رسیدن به راه حل تازه در نظر بگیرید و نه عدم موفقیت او. کودک را به خاطر اشتباهش سرزنش نکنید، در عوض غیر مستقیم او را متوجه اشتباهش کنید.
6. موسیقی را فراموش نکنید
   مثلا از کودک بخواهید با دهان خود آهنگ مورد علاقه‌اش را تولید کند و حرکت‌هایی هماهنگ با آن انجام دهد، مثلا شکل حرکت حیواناتی که شما نام می‌برید را با بدنش انجام بدهد. مثلا برای پرنده، حرکت دست‌ها یا برای اسب، دویدن.
7. قوه تخیل کودکتان را قلقلک دهید
   برای این منظور می‌توانید از سوالات زیر هم کمک بگیرید.
   • اگر همه کفش‌های دنیا یک اندازه بودند چه اتفاقی می‌افتاد؟
   • اگر گاوها به جای طویله در جنگل زندگی می‌کردند یا خرس‌ها می‌توانستند پرواز کننند چه اتفاقی می‌افتاد؟  
   • چرا وقتی می‌خوابیم چشم‌هایمان بسته است؟
   • اگر یک بچه هیچ وقت دندان در نیاورد چه اتفاقی می افتد؟
   • اگر هر روز باران ببارد چه اتفاقی می افتد؟
   • اگر شب نبود چطور؟
8. مهارت‌های اجتماعی کودک را می‌توانید در خانه هم، به او یاد دهید
   در مواردی که امکان بردن کودک به پارک را ندارید، در خانه یک پیک نیک خانوادگی به راه بیندازید و از کودک بخواهید نقش پدر یا مادر شما را بازی کند و ببیند چه وسایلی را باید برای این کار جمع کند.
9. وسایل دور ریختنی را برای سنجش خلاقیت کودک خود دست کم نگیرید
   این وسایل می‌تواند لوله خالی دستمال توالت، نی‌های مصرف شده، خرده پارچه یا کاغذ، ظرف‌های یک بار مصرف، نخ پلاستیکی دور جعبه شیرینی و غیره باشد. مثلا کودک می‌تواند با استفاده از کاسه‌های یک بار مصرف و نخ پلاستیکی، ترازو بسازد و ... .
10. کودک را در کارهای خانه مشارکت دهید
    این کار می‌تواند به صورت مشارکت در پختن شیرینی یا غذا و تمیز کردن خانه باشد. مثلا کودک می‌تواند با کمک خمیر شیرینی، اشیایی شبیه به آنچه در محیط اطرافش می‌بیند درست کند.

کتاب اختصاصی فرفره جادویی من - آموزش مهارت‌های کودکان